Τον Ιανουάριο του 2015, σε ένα ...
μικρό νοσοκομείο της Σιέρα Λεόνε, ο συγγραφέας Ρίτσαρντ Πρέστον κρατούσε σημειώσεις από τις συνεντεύξεις που έκανε με γιατρούς και νοσηλευτές που επιβίωσαν από την επέλαση του Εμπολα.
Πολύ πριν ο επικίνδυνος ιός ξεσπάσει εκ νέου στο Κονγκό τον περασμένο Αύγουστο, η επιδημία στη Δυτική Αφρική ήταν και παραμένει η μεγαλύτερη και η φονικότερη, με θύματα που ανήλθαν σε περίπου 11.000 άτομα.
Όταν ο Πρέστον έφτασε στο νοσοκομείο έμοιαζε σαν να είχε περάσει τυφώνας. Οι αγορές ήταν κλειστές, οι δημόσιες συγκοινωνίες είχαν διακοπεί, οι μετακινήσεις είχαν απαγορευθεί.
Μέχρι να φτάσει πέρασε τουλάχιστον από 20 διαφορετικά μπλόκα με αυστηρούς υγειονομικούς ελέγχους. Επρεπε να είναι σίγουρο ότι δεν είχε προσβληθεί από Εμπολα.
«Ο Εμπολα είναι κάτι σαν τέρας, που περνάει από τον έναν άνθρωπο στον επόμενο μέσα από δείγματα αγάπης, τρυφερότητας και θρήνου, απ’ όλα αυτά τα πράγματα που μας κάνουν ανθρώπινους», μου λέει ο συγγραφέας των βιβλίων «Crisis in the Red Zone» και «The Hot Zone», από το σπίτι του στην Αμερική.
Η μετάδοση
Αυτό που εννοεί ο Πρέστον είναι ότι ο ιός μεταδίδεται μέσω της ανθρώπινης επαφής μεταξύ ατόμων, γονέων και παιδιών, της φροντίδας των αρρώστων, των ταφικών εθίμων. Από τη στιγμή που δεν υπάρχει αποτελεσματική θεραπεία του Εμπολα, η καραντίνα και η απομόνωση για 21 ημέρες στα κέντρα περίθαλψης και η στενή παρακολούθηση από γιατρούς με ολόσωμες στολές βιολογικού κινδύνου είναι το πιο συχνό μέτρο που προκαλεί αντιδράσεις στην τοπική κοινωνία. «Για να αντιμετωπίσουμε με επιτυχία τον Εμπολα, πρέπει να γίνουμε και εμείς κάτι σαν τέρατα», λέει ο Πρέστον.
«Για κάθε ένα κρούσμα έπρεπε να παρακολουθήσουμε 100 ή και 200 άτομα για 21 ημέρες», αναφέρει στην «Κ» ο γιατρός επιδημιολόγος Κώστας Ντάνης, ο οποίος βρέθηκε κι εκείνος στη Σιέρα Λεόνε το 2015 με τους «Γιατρούς Χωρίς Σύνορα» και συνάντησε τις επιφυλάξεις των ντόπιων. «Υπήρχε πολύ μεγάλη προκατάληψη, άνθρωποι φοβούνταν, έκρυβαν τα κρούσματα, γίνονταν επιθέσεις, πίστευαν ότι η επιδημία είναι ψεύτικη ή ότι την έφεραν οι λευκοί», μας λέει.
Ασθενείς που δεν πηγαίνουν στα ειδικά κέντρα, από φόβο ή προκατάληψη, πεθαίνουν στα σπίτια τους. Συχνά μεταδίδουν τον ιό στα μέλη της οικογένειάς τους.THE NEW YORK TIMES/DANIEL BEREHULAK
Οι επιφυλάξεις και οι προκαταλήψεις δεν άλλαξαν ούτε στην επιδημία του Κονγκό. Στα τέλη Ιανουαρίου 2019 δημοσιεύθηκε στους New York Times ένα άρθρο γνώμης με τίτλο «Why Couldn’t my Treatment Center Save this Baby?» (Γιατί το κέντρο περίθαλψης δεν μπόρεσε να σώσει αυτό το μωρό;).
Η Κάριν Χάστερ, συντονίστρια πεδίου στους «Γιατρούς Χωρίς Σύνορα», που υπέγραφε το άρθρο, περιέγραφε την εξάπλωση του Εμπολα και την καχυποψία των τοπικών κοινοτήτων που δυσκόλευε τον περιορισμό της.
Οι θεωρίες συνωμοσίας και οι φήμες για την προέλευση του ιού, η έλλειψη επικοινωνίας και η καραντίνα στους πάσχοντες, οι αυστηρές αλλαγές στην κοινωνική ζωή και στα ταφικά έθιμα και ένα υψηλό ποσοστό θανάτων ανηλίκων οδήγησαν ένα μέρος του τοπικού πληθυσμού να μην αναφέρει τα συμπτώματα, με συνέπεια ασθενείς να πεθαίνουν μέσα στα σπίτια και στο μεταξύ ο ιός να έχει μεταφερθεί σε άλλο σώμα.
«Είναι από αυτά τα πράγματα που δεν σταματάμε για να σκεφτούμε τι είναι αυτό που κάνουμε; Το κάνουμε με μια πολύ τυπική “δυτική” ιατρική προσέγγιση, απόλυτα επιστημονική και ορθολογική, αλλά ο πληθυσμός σε αυτές τις περιοχές δεν έχει την ίδια έκθεση και την ίδια κατανόηση σε αυτό που συμβαίνει. Εκείνοι βλέπουν τα αποτελέσματα. Πολλά φέρετρα βγαίνουν έξω, πολλές φήμες κυκλοφορούν. Μιλήσαμε με πολλούς που επιβίωσαν και μας είπαν ότι φοβούνταν να έρθουν γιατί νόμιζαν, μεταξύ άλλων, ότι βάζουμε τους ανθρώπους σε πλαστικές σακούλες πριν ακόμη πεθάνουν. Ολα αυτά μας δείχνουν ότι πρέπει να ερχόμαστε σε επαφή με την κοινότητα πολύ νωρίς», τονίζει στην «Κ» η Κάριν Χάστερ.
Υπάρχει η λανθασμένη εντύπωση, λέει ο Ρίτσαρντ Πρέστον, ότι ο Εμπολα αφορά μόνο την Αφρική και η εσφαλμένη αντίληψη –με ένα ποσοστό ρατσισμού– για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζει τον ιό η αφρικανική κουλτούρα. «Συνήθως οι κοινότητες που δεν είναι εξοικειωμένες με τον Εμπολα τον απορρίπτουν.
Πιστεύουν ότι δεν είναι πραγματικός και ότι οι δυτικοί τούς βάζουν μέσα σε αυτές τις λευκές πλαστικές σκηνές, όπου πεθαίνουν, και έτσι υπάρχει μεγάλος φόβος για τον ιό. Αλλά οι περιγραφές για τα αφρικανικά ταφικά έθιμα είναι μια μεγάλη παρεξήγηση του πώς φερόμαστε όλοι όταν πεθαίνει ένα αγαπημένο μας πρόσωπο.
Τα θύματα της επιδημίας στο Κονγκό έχουν φτάσει τα 2.000 άτομα, ενώ γίνεται προσπάθεια να μην περάσει ο ιός τα σύνορα με τις γειτονικές χώρες. A.P./JEROME DELAY
Στο νέο μου βιβλίο δείχνω ότι στις αφρικανικές ταφές οι άνθρωποι αγγίζουν το σώμα του αγαπημένου τους προσώπου και θρηνούν. Εκανα το ίδιο όταν πέθανε ο πατέρας μου, δεν είναι κάποια περίεργη αφρικανική πρακτική», μας λέει.
Η καχυποψία
Πώς, όμως, πρέπει να ερμηνεύσουμε την καχυποψία των τοπικών κοινοτήτων; Ο διαχωρισμός μεταξύ «δυτικής» επιστήμης και «αφρικανικής» μαγείας θα ήταν μάλλον μια απλούστευση, όπως μας λέει ο καθηγητής Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Γεράσιμος Μακρής. «Οι έννοιες της υγείας και της ασθένειας είναι ενσωματωμένες στο πολιτισμικό ιδίωμα της κάθε κοινωνίας.
Είναι μεθοδολογικά λάθος και σχεδόν ρατσιστική η αντίληψη ότι οι απλούστεροι σε τεχνολογία λαοί είναι πιο βρώμικοι ή κατώτεροι ή ανίδεοι για ορισμένα πράγματα που εμείς τα κάνουμε καλύτερα», επισημαίνει ο κ. Μακρής, προσθέτοντας ότι αυτά είναι και «δικά μας» ζητήματα.
Tα βιβλία του Ρίτσαρντ Πρέστον, που μίλησε με γιατρούς και νοσηλευτές οι οποίοι επιβίωσαν από την επέλαση του Εμπολα.
«Μπορεί να ζούμε σε ένα σύστημα νεωτερικό, του οποίου οι δομές ακολουθούν τα προτάγματα της επιστήμης, ωστόσο πολλές διαστάσεις των κοινωνικών δομών και της καθημερινότητας και της ατομικής μας ζωής ελάχιστα σχετίζονται με όλα αυτά. Εχουμε, π.χ., ανθρώπους που είναι απόλυτα πεπεισμένοι για την επιστημονική επάρκεια της ιατρικής, αλλά προσεύχονται για να γίνει κάποιος καλά», σημειώνει.
Στην περίπτωση του Εμπολα, μπορεί η απομόνωση να είναι ενδεδειγμένη επιδημιολογικά, αλλά προσκρούει, τονίζει ο καθηγητής, στην αντίληψη περί κοινωνικότητας του ανθρωπίνου προσώπου. Τα ταφικά έθιμα, για παράδειγμα, είναι κοινωνική υπόθεση και όχι ατομική.
«Το ανθρώπινο πρόσωπο υπάρχει ως τέτοιο μέσω της κοινωνικής του θέσης και ένταξης σε πολλαπλές δομές. Οταν έρχεται ένα τέτοιο σκληρό συμβάν να δοκιμάσει αυτές τις σχέσεις και εμφανίζεται ένα σύστημα που λέει ότι, για να μην εξαπλωθεί η ασθένεια, πρέπει βιαίως να βγάλουμε αυτούς τους ανθρώπους από το πλαίσιό τους, είναι φοβερό. Είναι απολύτως λογικό».
Η άρνηση της επιστήμης δεν είναι μόνο «αφρικανικό» προνόμιο, αλλά και «δυτικό».
Υπάρχουν κοινά σημεία με το αντιεμβολιαστικό κίνημα; Για τον Ρίτσαρντ Πρέστον, ο τρόπος σκέψης τους είναι πανομοιότυπος. «Είναι άνθρωποι που απορρίπτουν την επιστήμη. Το μυαλό των ανθρώπων στη Δύση που απορρίπτουν τα εμβόλια λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο με τις κοινότητες στην Αφρική που απορρίπτουν τον Εμπολα. Δεν θέλουν να πιστέψουν ότι απειλείται η ζωή, η δική τους και των παιδιών τους».